آمار هرگز دروغ نمی گوید ولی می توان در قالب زبان آمار دروغ گفت؛ البته به کسانی که آمار را به خوبی نمی شناسند. تغییر تعاریف‌، تغییر شاخص مناسب‌، ناقص بیان کردن واقعیات‌، انشای بیان نتایج و ... همه و همه کارهایی است که برای دروغ گفتن با آمار از آنها استفاده می شود. با این روش ها حتی لازم نیست در داده های خام تغییری ایجاد شود. در ادامه چند مثال برای روشن شدن مطلب آورده شده است:

1_ دو مدرسه سال ها است که در مسابقات علمی با هم رقابت دارند. امسال نیز 300 دانشجوی مدرسه‌ی "الف" با 100 دانشجوی مدرسه‌ی "ب" رقابت کرده اند و در سطح شهرستان برای اعزام به مسابقات استانی‌، 3 نفر از مدرسه‌ی "الف" و 2 نفر از مدرسه‌ی "ب" و 5 نفر از سایر مدارس انتخاب شده اند. مدیر مدرسه‌ی "الف" ابتدا با این آمار رو به رو شد که 1% از دانش آموزان این مدرسه قبول شده اند. در حالی که 2% از دانش آموزان مدرسه‌ی "ب" در جمع قبول شدگان حضور دارند. او برای آنکه نتیجه ی کارش مطلوب تر به نظر برسد. جامعه‌ی هدف را تغییر داد و عنوان نمود که در جمع قبول شدگان 30 درصد از مدرسه‌ی "الف" و در مقابل ‌، 20 درصد از مدرسه‌ی "ب" حضور دارند. به نظر شما کدام تحلیل درست است؟

2_ دو کشور همسایه به دلیل کشمکش های سیاسی و ... همواره می خواهند اعلام کنند که فساد در کشور همسایه شان بیشتر است. کشور "الف" 400 میلیون جمعیت و 4 میلیون معتاد دارد و کشور "ب" 100 میلیون جمعیت و 2 میلیون معتاد دارد. کشور "الف" اعلام می کند که در این کشور 1% و در کشور همسایه 2% معتاد وجود دارد. پس درصد معتادین در کشور همسایه دو برابر است. در مقابل کشور "ب" اعلام می کند که تعداد معتادین در همسایه اش دو برابر معتادین آن کشور است. ظاهراً هر دو درست می گویند. حق با کدامیک است؟

3_ پلیس یک کشور دو سال پیش اعلام کرد که 10هزار مجرم را دستگیر کرده است. سال گذشته وقتی این رقم به 12 هزار رسید اعلام کرد: توان مقابله ی پلیس با اشرار 20% افزایش یافته است. امسال وقتی مشخص شد که 8 هزار نفر به دلیل ارتکاب به جرایم مختلف دستگیر شده اند ، پلیس این کشور اعلام کرد که میزان جرم و جنایت 33 در صد کاهش یافته است.

4_ یک تست روانشناسی به گونه ای است که عدد تخصیص یافته به حالت تعادل صفر است و هر چه فرد به محرک ها حساسیت زیاد از حد داشته باشد با اعداد مثبت و حساسیت کم با اعداد منفی نشان داده می شود. یافته های آزمایش از 12 نفر کارمند یک بانک به صورت 5 و 4 و 3- و 2 و 1 و 6- و 10 و 8 و 7- و 4- و 6- و 4- بوده است. مدیر اعلام می کند که کارمندانش به طور متوسط در حالت تعادل روانی قرار دارند زیرا میاگین این 12 مقدار ، صفر شده است.

5_ هر 5 سال یک بار در شهری سرشماری و آمارگیری صورت گرفته است. داده های زیر در 5 سرشماری که تاکنون انجام شده است ؛ به دست آمده است.

انجمن شهر رابطه ی (تعداد مدارس)10=تعداد جرایم را بین دو متغیر می یابد و نتیجه می گیرد که هر مدرسه که ساخته می شود ؛ میزان جرم و جنایت 10 برابر می شود. پس بهتر است که مدرسه نسازیم.

6_ در یک کارگاه صنعتی 10 کارگر کار می کردند و هر کدام در ماه 500 دلار در ماه دریافت می نمودند. مدیر کارگاه با توسعه ی کارگاهش‌، تعداد کارگران را به 15 نفر افزایش داد. ولی حقوق هر کارگر را 20% کاهش داده و به 400 دلار رساند. مدیر این کارگاه در یک سخنرانی اعلام کرد که قبلا میزان پرداخت حقوق کارگران 5000 دلار و هم اکنون 6000 دلار است. یعنی نسبت به سابق 20% افزایش در حقوق کارگران مشاهده می شود.

7_ یک مرکز تحقیقاتی تعداد یافته ها و اکتشافات ثبت شده ی خود را در 7 سال گذشته به این شکل ثبت کرده است:

روند نزولی این جدول، مدیران این مرکز را به وحشت انداخت زیرا در این صورت نمی توانستند برای سال آینده بودجه ی کافی دریافت کنند و حتی ممکن بود موسسه تعطیل شود. آنها متغیر های جدول را کمی تغییر دادند.

روند، صعودی شد!

مثال های فوق ساختار ساده ای دارند. اگر ساختار مساله کمی پیچیده تر شود سخت تر می توان دروغ را یافت!!!!!!

آمار را جدی بگیریم و ساده انگارانه به آن ننگریم.

«اِنّا نَحنُ نُحیِ المَوتَی وَ نَکتُبُ مَا قَدَّمُوا وَ اثارَهُم وَ کُلُّ شَیءٍ اَحصَیناهُ فِی اِمامٍ مُبِینٍ»

ما مردگان را زنده می گردانیم و آنچه را از پیش فرستاده اند و تمام آثار وجودی آنها را می نویسیم! و همه چیز را در کتاب (لوح محفوظ) آشکار کننده ای به شمار آورده ایم.

سوره مبارکه یس- آیه ۱۲ 

* چقدر خوبه ما به عنوان کسی که کار آماری انجام می ده، همیشه یادمون باشه که ارقام دروغ نمی گویند این دروغگویانند که رقم سازی می کنند؛ یادمون باشه که یه کسی هم هست که چرتکه ی کارای ما رو می ندازه خیلی دقیق تر از هر جدول و عدد و نموداری ... پس حواسمون باشه که حسابمون سنگین نشه... *

 ---

«لَقَد اَحصهُم وَ عَدَّهُم عَدّاً»

او به شماره همه موجودات آگاه است.

سوره مبارکه مریم-آیه 93

ای کاش به جای تجزیه و تحلیل داده های آماری کمی به آنالیز رفتاری خودمون می پرداختیم تا در فردای قیامت فرض گنه کاری ما با احتمال یک رد می شد...